Cá tra Việt Nam – Hành trình 27 năm từ khởi đầu non trẻ đến bản lĩnh hội nhập

Những năm đầu tiên: Khởi đầu khiêm tốn nhưng đầy hứa hẹn

Vào giai đoạn 1997–1998, cá tra Việt Nam cũng mới “tập đi”, khởi đầu hành trình tìm kiếm chỗ đứng trên thị trường thế giới. Với kim ngạch xuất khẩu chỉ đạt gần 1,7 triệu USD, tương ứng 425 tấn trong năm 1997, sản phẩm cá tra khi ấy được ví như “làn gió mới” mang hương vị Việt ra thế giới – một loại cá da trơna thịt trắng, thơm ngon, bổ dưỡng. Các doanh nghiệp thời kỳ đó chủ yếu xuất khẩu sang các nước láng giềng châu Á như Trung Quốc & HK Singapore, Đài Loan… Đáng chú ý, mức giá xuất khẩu thời kỳ đầu được xem là “thời hoàng kim” với giá trung bình từ 3,9 – 4,1 USD/kg.

Giai đoạn công nghiệp hóa và phát triển quy mô

Tận dụng đà thuận lợi, ngành nuôi cá tra ở Đồng bằng sông Cửu Long bắt đầu chuyển mình mạnh mẽ từ quy mô nhỏ lẻ sang sản xuất công nghiệp với diện tích nuôi vượt mốc 5.000 ha. Nếu như trong 5 năm đầu (1997–2001), kim ngạch xuất khẩu chỉ đạt hơn 25 triệu USD (tương đương 7.000 tấn), thì 5 năm tiếp theo (2002–2006), con số này đã tăng vọt lên gần 1,5 tỷ USD với gần 600.000 tấn cá tra. Đặc biệt, giai đoạn 2007–2011 chứng kiến bước “đại nhảy vọt” khi xuất khẩu cá tra đạt tổng giá trị 7 tỷ USD, khối lượng vượt 2,9 triệu tấn – một cột mốc lịch sử, đánh dấu sự hiện diện mạnh mẽ của cá tra Việt Nam trên bản đồ thủy sản toàn cầu.
 
Sự lớn mạnh song hành cùng VASEP

Sự phát triển của ngành cá tra gắn bó mật thiết với vai trò hỗ trợ của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP). Từ 70 – 98 hội viên ban đầu vào giai đoạn 1998–2000, đến nay VASEP đã quy tụ hơn 300 doanh nghiệp hội viên. Dưới mái nhà chung này, các sản phẩm cá tra mang thương hiệu Việt ngày càng khẳng định vị thế tại những thị trường khó tính như Trung Quốc, Hoa Kỳ và EU.

Những “nốt trầm” khó có thể tránh khỏi

Tuy nhiên, sự thành công cũng đi kèm với thách thức. Cá tra Việt Nam với chất lượng và giá cả cạnh tranh đã khiến ngành cá da trơn bản địa tại Hoa Kỳ lo ngại. Các tra Việt phải đối mặt với các hàng rào kỹ thuật như thuế chống bán phá giá, chương trình thanh tra cá da trơn của USDA, cùng với chiến dịch truyền thông tiêu cực từ một số thị trường phương Tây.

Vững vàng vượt sóng lớn

Dù gặp không ít thách thức, cá tra Việt Nam vẫn duy trì đà tăng trưởng ấn tượng. Năm 2008, lần đầu tiên kim ngạch xuất khẩu đạt 1,4 tỷ USD – mở màn cho kỷ nguyên “tỷ đô” kéo dài hơn một thập kỷ. Dù giai đoạn 2012–2017 có phần chững lại (1,56 – 1,78 tỷ USD/năm), nhưng năm 2018–2019 đã ghi nhận sự phục hồi mạnh mẽ khi giá trị xuất khẩu vượt mốc 2 tỷ USD.

Đại dịch COVID-19 năm 2020–2021 lại khiến xuất khẩu cá tra rơi vào trầm lắng: tổng giá trị năm 2020 và 2021 lần lượt chỉ đạt 1,49 và 1,61 tỷ USD. Thế nhưng, ngay sau đó, ngành đã chứng kiến cú bật mạnh mẽ: năm 2022, kim ngạch xuất khẩu cá tra đạt hơn 2,4 tỷ USD – một kỷ lục mới sau đại dịch. Điều này cho thấy nội lực của ngành và khả năng thích ứng, phục hồi nhanh chóng.

Thử thách hiện tại và triển vọng phía trước

Năm 2023, bối cảnh kinh tế toàn cầu tiếp tục bất ổn với lạm phát, xung đột Nga–Ukraine khiến xuất khẩu cá tra sụt giảm nghiêm trọng. Tính đến giữa tháng 5/2023, kim ngạch chỉ đạt gần 842 triệu USD, giảm tới 30% so với cùng kỳ năm 2022. Tuy nhiên, tháng 5 cũng là thời điểm lần đầu tiên sau nhiều tháng, xuất khẩu ghi nhận mức tăng trưởng dương 10%. Dù chỉ là dấu hiệu ban đầu, nhưng đây được xem là tia sáng mở đầu cho một giai đoạn hồi phục mới.

Nhìn lại để đi xa hơn

“Chủ động thích ứng - Đổi mới sáng tạo - Phát triển bền vững” là thông điệp của Đại hội toàn thể lần thứ 7 (2025-2030) của Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), cho hành trình tiếp tục mang thủy sản Việt Nam trong đó có cá tra ra thế giới. Hành trình 27 năm qua là minh chứng cho bản lĩnh, nỗ lực không ngừng của ngành cá tra – từ một ngành nghề truyền thống trở thành ngành công nghiệp xuất khẩu chủ lực, góp phần quan trọng vào kim ngạch xuất khẩu thủy sản quốc gia.

Khó khăn là điều không thể tránh, nhưng đó cũng là cơ hội để ngành nhìn lại, tái cấu trúc, và vững tin hướng đến mục tiêu phát triển bền vững. Cá tra Việt Nam đã, đang và sẽ tiếp tục khẳng định vị thế không thể thay thế trong chuỗi cung ứng thủy sản toàn cầu.